Khi nắng mùa hè bắt đầu chói chang cũng là lúc người dân ở các xã Quảng Khê, Quảng Trường… huyện Quảng Xương (Thanh Hóa) tất bật vào mùa thu hoạch cói.
Cỏ cói là một loại cây dệt nên biết bao điều kỳ diệu, không chỉ mang đến những sản phẩm độc đáo, mang đậm bản sắc văn hóa và tinh thần nghệ thuật thủ công truyền thống đặc trưng của các nền văn hoá khác nhau, mà còn góp phần xây dựng lối sống xanh thêm ấm cúng và tinh tế với những sản phẩm cói mộc mạc tự nhiên.
Ảnh: Nhiếp ảnh gia Lê Chí Trung, Xuân Đài, thị xã Sông Cầu, tỉnh Phú Yên - bộ ảnh mùa thu hoạch cói Phú Tân
Cỏ Cói
Cói có tên khoa học là Cyperus, thường gọi là “cỏ cói”. Cói thuộc loại thân cỏ, sống ở những vùng đất ẩm. Cói có thân rễ, còn được gọi là củ cói, phát triển ở độ sâu khoảng 0,50-1m. Thân cây cói mảnh mai, thẳng đứng và có chiều cao dao động từ 1-2m. Tại Việt Nam, cây cói thường được trồng và mọc tự nhiên tại các khu vực ven biển từ Quảng Ninh đến Thanh Hóa, cũng như dọc theo các tỉnh Nam Trung Bộ. Có hai loại cây cói phổ biến là cói bông nâu và cói bông trắng.
Cỏ cói từ lâu đã trở thành một nguồn nguyên liệu quan trọng trong đời sống con người, được sử dụng để sản xuất ra nhiều mặt hàng thủ công mỹ nghệ độc đáo và có giá trị kinh tế cao. Cây cói được sử dụng để chế tác các sản phẩm thủ công mỹ nghệ như túi xách, nón, lá. Ngoài ra, cói còn được kết hợp với các vật liệu khác để tạo ra những sản phẩm nội thất hàng ngày, điển hình là chiếu cói, đệm cói.
Ảnh: Nhiếp ảnh gia Lê Chí Trung, Xuân Đài, thị xã Sông Cầu, tỉnh Phú Yên - bộ ảnh mùa thu hoạch cói Phú Tân
Người dân Quảng Xương, Thanh Hoá vào mùa thu hoạch cói.
Người nông dân trồng cói và thu hoạch mỗi năm hai lần vào đầu tháng 4 và tháng 10 (âm lịch). Có vùng thu hoạch cói ba lần một năm, trong đó vụ chiêm rơi vào khoảng tháng 3 đến tháng 4 và vụ mùa kéo dài từ tháng 7 đến giữa tháng 9 âm lịch. Đi qua địa bàn của các xã, ngoài những ruộng lúa, có nhiều đồng cói nằm trải dài xanh ngút mắt.
Cói được phân thành 3 loại. Loại trên 1,65 m dùng dệt chiếu loại 1 hoặc đưa đi xuất khẩu. Loại trung bình dài 1,5 đến 1,6 m dệt chiếu cá nhân. Còn cói chết khô dùng để đun nấu hoặc lợp mái nhà.
Cói sau khi thu hoạch được lựa chọn những sợi chất lượng, sau đó dùng dao chẻ nhỏ rồi phơi khô đủ nắng để sợi cói bền và chắc, thường khi sợi cói đã khô chừng 70% là được. Chẻ cói cần có 2 người. Đây là công đoạn mất khá nhiều thời gian và công sức, bởi nếu không chẻ cói kịp thời, để héo sẽ rất khó chẻ.
Người ta chia cói thành 2 phần: để nhuộm màu và không nhuộm.
Cây cói sau khi được chẻ, sẽ đem phơi 3 nắng ngoài ruộng để cho nhẹ và mềm sợi. Sau đó, được cột thành từng bó để đưa về nhà để tiếp tục phân loại, phơi khô bán cho các cơ sở sản xuất. Người dân phơi cói sợ nhất trời mưa, vì cói sẽ hư hỏng, đen màu không bán được.
Nhuộm cói là công đoạn quan trọng đòi hỏi người thợ phải có tay nghề và kinh nghiệm. Sợi cói phải được nhúng đều vào nước nhuộm và thấm vào từng sợi cói để giữ được màu tươi lâu. Cói thu hoạch được đem phơi, bó lại từng bó rồi mới đem nhuộm. Sau khi nhuộm tiếp tục phơi, trước khi dệt.
Từ lâu, chiếu cói được các nhiều tỉnh miền Bắc và Bắc Trung Bộ chọn là sản phẩm thủ công truyền thống đặc trưng của địa phương.
“Ăn cơm hom, nằm giường hòm, đắp chiếu Hới”.
Lối sống xanh cùng vật dụng từ cói
Khi khám phá bên trong cây cói bằng cách cắt ngang, bạn sẽ nhận thấy một mạng sợi nhỏ xíu, có cấu trúc tương tự như miếng mút xốp với độ co giãn đặc biệt. Đặc tính hấp thụ ẩm của cói làm cho nó trở thành nguyên liệu chủ chốt để tạo ra một loạt sản phẩm thủ công mỹ nghệ, không chỉ làm đẹp mà còn có ứng dụng đa dạng.
- Cói có khả năng thấm hút mồ hôi tốt và mang lại cảm giác êm ái khi sử dụng.
- Sản phẩm từ cói tạo ra không gian trang trí gần gũi, ấm áp và gợi lên vẻ đẹp mộc mạc.
- Dễ dàng trang trí các sản phẩm cói ở nhiều vị trí khác nhau.
- Cói có sự đa dạng về ứng dụng, đặc biệt là trong việc trang trí.
- Việc bài trí vật liệu nội thất từ cói khá đơn giản và không cầu kỳ.
- Chất liệu cói mang lại cảm giác thoải mái và vẫn đảm bảo tính tiện ích và công năng của sản phẩm.
Chiếu cói
Sử sách chép lại rằng Phạm Đôn Lễ đi sứ Trung Quốc học được bí quyêt dệt chiếu của người Trung Quốc và về truyền cho dân ta. Nghề dệt chiếu cói ở nước ta hình thành từ khoảng những năm 908 - 1009 thời Tiền Lê. Dệt chiếu bằng tay có lẽ đã quá quen thuộc đối với mỗi chúng ta, được người Việt sáng tạo ra bằng cách dùng những sợi cỏ cói, phơi khô rồi dệt và liên kết lại bằng sợi đay. Để tăng thêm tính thẩm mỹ cho những chiếc chiếu, người thợ thường nhuộm màu sợi cói hoặc vẽ lên trên đó những hoa văn đặc trưng.
Chiếu cói có độ bền cao, thông thoáng, mát mẻ, thích hợp sử dụng trong mùa hè.
Với bàn tay và khối óc cần cù và sáng tạo không ngừng nghỉ, những nghệ nhân dệt chiếu đã chế tạo nên loại máy dệt chiếu. Một chiếc chiếu cói dệt bằng máy chưa đến một tiếng. Trung bình một nghệ nhân làm từ 12 - 15 chiếc mỗi ngày.
Tuy vậy, chiếu dệt bằng khung tay, theo cách truyền thống vẫn được thị trường ưa chuộng hơn.
“Chiếu cói làng em nhuộm màu tươi tắn
Công em rày mưa nắng gió sương
Chiếu này đi khắp tứ phương
Gửi người quân tử trải giường nghỉ ngơi”.
- Ca dao miền đất võ Bình Định -
Chiếu cói thường có hai loại là chiếu trơn và chiếu hoa. Chiếu trơn được dệt từ cói trắng nguyên chất
Chiếu hoa được dệt từ các sợi cói trắng xen kẽ các sợi cói nhuộm các màu khác nhau, tạo nên nhiều loại hoa văn: chiếu gấm, chiếu rằng, chiếu vảy ốc, chiếu long phụng, chiếu hoa râm, chiếu cờ, chiếu cổ lồi.
Muốn dệt một chiếc chiếu hoa, các nghệ nhân phải thật sự khéo léo, tỉ mỉ ghép từng sợi cói đã nhuộm màu để cho ra các hoa văn theo mẫu đã được khách hàng yêu cầu. Một chiếc khung máy dệt có hàng chục cuộn chỉ nên người thợ phải thực sự lành nghề thì mới có thể cho ra đời một chiếc chiếu có độ thẩm mỹ cao như chiếu hoa song hỷ, trăm năm hạnh phúc hoặc chữ Phúc – Lộc – Thọ.
Nghề dệt chiếu cói đã trở thành một trong những nghề truyền thống của Việt Nam mà nhân dân ta luôn bảo vệ và giữ gìn. Những làng nghề chiếu cói tiêu biểu có thể kể đến như:
Làng dệt Chiếu Hới: Làng dệt này tọa lạc tại tỉnh Thái Bình với truyền thống dệt chiếu lâu đời (tương truyền từ thế kỉ XV đến nay). Hiện làng có khoảng 3000 hộ dân và 80% đều sinh sống bằng nghề dệt chiếu.
Làng chiếu Nga Sơn: Nhắc đến làng chiếu Nga Sơn tại tỉnh Thanh Hóa, ai ai cũng phải trầm trồ vì sự phát triển vượt bậc của nơi đây. Không chỉ dệt chiếu cói trong nước, người dân nơi đây đã xây dựng thương hiệu “chiếu Nga Sơn” xuất khẩu đến Nhật Bản và nhiều quốc gia khác.
Làng dệt chiếu cói Bàn Thạch: Một làng nghề dệt chiếu nổi tiếng của Việt Nam tại tỉnh Quảng Nam chính là Bàn Thạch. Về đến nơi đây, bạn sẽ bạn choáng ngợp bởi không gian phơi chiếu. Những chiếc chiếu đầy màu sắc được người dân phơi khắp nơi như phô trương thanh thế của một làng nghề lâu đời.
Không gian sống xanh cùng cói
Cỏ cói cũng được sử dụng để sản xuất ra các đồ trang trí nội thất như rèm cửa, thảm, bình hoa, giỏ, đệm. Những vật dụng này góp phần tô điểm cho không gian sống thêm ấm cúng và tinh tế.
Đệm cói là một sản phẩm mộc mạc mang lại sự gần gũi thiên nhiên và nhiều lợi ích cho con người. Với những ưu điểm như thoáng mát, thấm hút mồ hôi, bền bỉ, thân thiện với môi trường và mang vẻ đẹp mộc mạc, đệm cói xứng đáng là lựa chọn hàng đầu cho những ai yêu thích sự giản dị của lối sống xanh.
Đệm cói được sử dụng phổ biến nhất để làm đệm ngủ, mang đến cho người sử dụng giấc ngủ ngon và sâu hơn. Đệm cói được yêu chuộng làm đệm ngồi trong nhà hoặc ngoài trời, tạo cảm giác thoải mái khi ngồi lâu cũng như được sử dụng để trang trí cho không gian phòng khách, phòng ngủ, hoặc sân vườn, mang đến vẻ đẹp mộc mạc và tinh tế.
Thảm cói thường được sử dụng trong các không gian nội thất như phòng khách, phòng ngủ hoặc thậm chí là ngoại thất như sân vườn, ban công. Sự linh hoạt của thảm cói cũng cho phép nó được sử dụng trong các không gian thương mại như resort, khách sạn cao cấp để tạo điểm nhấn và mang lại cảm giác thư giãn cho khách hàng.
Cấu trúc rỗng của sợi cói giúp thảm cói lưu thông khí tốt, tạo cảm giác mát mẻ khi sử dụng, đặc biệt phù hợp cho những ngày hè nóng bức. Sợi cói có khả năng thấm hút mồ hôi tốt, giúp cho sàn nhà luôn khô ráo và sạch sẽ. Cỏ cói là một loại cây có sức sống mãnh liệt, do đó những tấm thảm làm từ cỏ cói cũng có độ bền cao, có thể sử dụng trong thời gian dài. Cỏ cói là một nguyên liệu tự nhiên, có thể tái chế và phân hủy sinh học, góp phần bảo vệ môi trường.
Giỏ cói ngoài tính thẩm mỹ cao được các khách hàng là tín đồ bảo vệ môi trường tin dùng còn có ưu điểm vô cùng đặc biệt là mùi thơm tự nhiên của cói. Căn phòng của bạn sẽ tràn đầy năng lượng tích cức bởi mùi cói hết sức dễ chịu, tạo cảm giác như bạn đang ở một làng quê mộc mạc giữ hoàng hôn Giỏ cũng giúp các căn phòng nhỏ hẹp, thường xuyên phải đóng cửa trở nên dễ chịu hơn.
Cỏ cói là một loại cây có sức sống mãnh liệt, do đó những chiếc giỏ làm từ cỏ cói cũng có độ bền cao, có thể sử dụng trong thời gian dài. Giỏ cói mang vẻ đẹp mộc mạc, giản dị, tạo nên sự ấm cúng và gần gũi cho không gian. Giỏ cói có nhiều mẫu mã, kích thước và kiểu dáng khác nhau, phù hợp với nhiều nhu cầu sử dụng.
Cỏ cói góp phần tạo nên những công trình kiến trúc độc đáo và thân thiện với môi trường với vai trò vật liệu xây dựng, đặc biệt là lợp mái, làm tường nhà, làm vật liệu cách âm. Cỏ cói có khả năng chống thấm nước tốt, giúp giữ mát cho ngôi nhà vào mùa hè và giữ ấm vào mùa đông.
Ngôi nhà ở Châu Đốc (An Giang) sử dụng vật liệu cói làm vách
Túi xách cói
Sợi cói có thể được sử dụng để đan giỏ, túi xách với nhiều kiểu dáng và kích thước khác nhau. Những sản phẩm này mang vẻ đẹp mộc mạc, gần gũi với thiên nhiên và ngày càng được ưa chuộng bởi người tiêu dùng.
Ngoài ra, cỏ cói còn có một số ứng dụng khác như:
Làm thức ăn chăn nuôi: cỏ cói là nguồn thức ăn bổ dưỡng cho gia súc, gia cầm.
Làm nguyên liệu sản xuất giấy: sợi cói có thể được sử dụng để sản xuất ra giấy có độ bền cao, thân thiện với môi trường.
Làm thuốc: một số bộ phận của cây cỏ cói được sử dụng để làm thuốc chữa bệnh trong y học dân gian.
Cỏ cói là một loại cây mang lại nhiều lợi ích cho con người. Với những ứng dụng đa dạng, cỏ cói góp phần tạo nên cuộc sống của chúng ta thêm tiện nghi và phong phú. Với xu hướng sống hòa hợp với thiên nhiên, con người hiện đại ngày càng ưa chuộng những sản phẩm làm từ các vật liệu thân thiện môi trường cho gia đình và bản thân. Các sản phẩm làm từ cói hoàn toàn đều được đan bằng tay, mang đến cảm giác mộc mạc, gần gũi. Bên cạnh đó, vật liệu cói hoàn toàn thân thiện với môi trường, quy trình sản xuất cũng không đem lại nhiều tác động tiêu cực đến môi trường sống khu vực lân cận. Đồ thủ công mỹ nghệ, đặc biệt là các sản phẩm làm từ cói, nhìn chung khá dễ làm sạch. Chỉ với một vài bước giặt đơn giản sau đó phơi nắng để loại bỏ nấm mốc là đã có thể tái sử dụng nhiều lần. Đặc biệt hơn, những sản phẩm cói thường có tuổi thọ cao lại có mức giá kinh tế hơn hẳn những phụ kiện từ da, nhựa thì sử dụng sản phẩm cói có thể coi như là một phương pháp tiết kiệm khá hiệu quả. Sử dụng cói không chỉ là việc làm thẩm mỹ mà còn thể hiện tinh thần bảo vệ môi trường và sự ấm áp của thiên nhiên trong không gian sống hàng ngày.
Nguồn:
Báo Thanh Hoá | Trung tâm xúc tiến du lịch Ninh Bình | Ngoisao.vn | Tạp chí Công thương | Gemini
Viết bình luận